Οι δύο βασικές πηγές του δικαίου της ΕΕ είναι το πρωτογενές και το παράγωγο δίκαιο.

Το πρωτογενές δίκαιο αποτελείται από συνθήκες που καθορίζουν το νομικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το παράγωγο δίκαιο αποτελείται από νομικές πράξεις που βασίζονται σε αυτές τις συνθήκες, όπως είναι οι κανονισμοί, οι οδηγίες, οι αποφάσεις και οι συμφωνίες. Επιπλέον, υπάρχουν οι γενικές αρχές που διέπουν το δίκαιο της ΕΕ, η νομολογία που αναπτύσσεται από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το διεθνές δίκαιο.

Ειδοποιός διαφορά του δικαίου της ΕΕ είναι ότι είναι άμεσα εκτελεστό ενώπιον των δικαστηρίων των κρατών μελών της ΕΕ («άμεση ισχύς») και ότι ενδέχεται οι νόμοι των κρατών μελών της ΕΕ να μην εφαρμόζονται εφόσον αντιβαίνουν στο δίκαιο της ΕΕ («υπεροχή» του δευτέρου).

Το δίκαιο της ΕΕ διαθέτει ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που συνήθως δεν εμφανίζονται στο διεθνές δίκαιο. Ειδικότερα, οι πολίτες μπορούν να επικαλούνται δικαιώματα που κατοχυρώνει το δίκαιο της ΕΕ ενώπιον των δικαστηρίων των κρατών μελών της ΕΕ, ενώ το διεθνές δίκαιο πρέπει συνήθως να μεταφερθεί στο εθνικό δίκαιο προτού αποκτήσουν τη δυνατότητα να το επικαλούνται οι πολίτες. Επίσης, το δίκαιο της ΕΕ συχνά υπερισχύει του δικαίου των κρατών μελών της ΕΕ.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ταχθεί από την αρχή της δημιουργίας της υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση επιβεβαίωσε με κατηγορηματικό τρόπο την προσήλωσή της στα θεμελιώδη κοινωνικά δικαιώματα μέσω της Συνθήκης του Άμστερνταμ (Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση) και, στη συνέχεια, μέσω της Συνθήκης της Νίκαιας, τάχθηκε κατά των παραβιάσεων των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Η Συνθήκη του Άμστερνταμ, σε ισχύ απο την 1η Μαΐου 1999, ορίζει τις διαδικασίες οι οποίες αποβλέπουν στη διασφάλιση της προστασίας των εν λόγω δικαιωμάτων. Καθιερώνει τη γενική αρχή σύμφωνα με την οποία η Ευρωπαϊκή Ένωση οφείλει να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες στις οποίες στηρίζεται η Ένωση (άρθρο 6 της Συνθήκης).

Η Συνθήκη της Νίκαιας συμπλήρωσε στη συνέχεια αυτή τη διάταξη με μια διαδικασία σύμφωνα με την οποία η Ένωση δύναται να αναστείλει ορισμένα δικαιώματα ενός κράτους μέλους εφόσον διαπιστώνεται σοβαρή και διαρκής, από μέρους του, παραβίαση αυτών των αρχών (άρθρο 7, παράγραφος 1, της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση).

Οι υποψήφιες χώρες οφείλουν να σέβονται αυτές τις αρχές προκειμένου να καταστεί δυνατή η ένταξή τους στην Ένωση (άρθρο 49 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση).

Η Συνθήκη της Νίκαιας εκχωρεί στο Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων την αρμοδιότητα να μεριμνά για τον σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών (άρθρο 46 της Συνθήκης).

Το 1974, το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων αποφάνθηκε ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα αποτελούν τμήμα των γενικών αρχών δικαίου τις οποίες οφείλει να τηρεί η Κοινότητα, εμπνεόμενη από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών.

Τα σημαντικότερα θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα που αναγνωρίζονται μεχρι τώρα από τη νομολογία του Δικαστηρίου είναι τα ακόλουθα:

• η ανθρώπινη αξιοπρέπεια,
• η αρχή της ισότητας,
• η απαγόρευση των διακρίσεων,
• η ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι,
• η ελευθερία της θρησκείας και της πίστης,
• η προστασία της ιδιωτικής ζωής,
• το ιατρικό απόρρητο,
• το δικαίωμα ιδιοκτησίας,
• η ελευθερία του επαγγέλματος,
• η ελευθερία των εμπορικών συναλλαγών,
• η οικονομική ελευθερία,
• η ελευθερία του ανταγωνισμού,
• ο σεβασμός της οικογενειακής ζωής,
• το δικαίωμα επαρκούς δικαστικής προστασίας και δίκαιης δίκης,
• το απαραβίαστο του οικιακού ασύλου,
• η ελευθερία γνώμης και δημοσίευσής της.

Εφόσον διαπιστωθεί παραβίαση θεμελιώδους δικαιώματος, το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων κηρύσσει την, με αναδρομική ισχύ, ακυρότητα της προσβαλλόμενης πράξης ή ενέργειας. Η απόφασή του είναι δεσμευτική για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη.
Εντούτοις, η νομολογία του Δικαστηρίου δύναται σε ορισμένες περιπτώσεις να οδηγήσει σε περιορισμούς όσον αφορά την προστασία των εν λόγω θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Η υποχρέωση τήρησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων βαρύνει την Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Τα κράτη μέλη δεσμεύονται από τους ελάχιστους κανόνες τήρησης αυτών των δικαιωμάτων μόνον στις περιπτώσεις κατά τις οποίες εφαρμόζουν το κοινοτικό δίκαιο (άρθρο 10, παράγραφος 5, της Συνθήκης ΕΚ).

Όταν εκδίδουν πράξεις οι οποίες άπτονται του παράγωγου κοινοτικού δικαίου σχετικά με τα θεμελιώδη δικαιώματα, τα θεσμικά όργανα οφείλουν επίσης να λαμβάνουν υπόψη τις διεθνείς διατάξεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων και, ειδικότερα, να σέβονται τις διατάξεις της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ

Ανεξάρτητος οργανισμός, λειτουργεί απο το 2007 με έδρα τη Βιέννη, προστατεύει και προάγει τα δικαιώματα των ευρωπαίων πολιτών.
Συλλέγει πληροφορίες και δεδομένα, διατυπώνει γνώμες τις οποίες απευθύνει στην ΕΕ και τα κράτη μέλη της και προωθεί την περαιτέρω ευαισθητοποίηση του κοινού για τα θεμελιώδη δικαιώματα.

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με συνέπεια αποδίδει τεράστια σημασία στον σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Ένωση. Διοργανώνει διάλογο και εγκρίνει ψήφισμα με βάση μια έκθεση την οποία εκπονεί η Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων του ΕΚ.
Το Κοινοβούλιο ενδιαφέρεται για την κωδικοποίηση αυτών των δικαιωμάτων σε ένα κείμενο με νομική ισχύ.Έχει αποδώσει ζωτική σημασία στην κατάρτιση του Χάρτη, καθιστώντας τον μία από τις βασικές προτεραιότητές του σε επίπεδο συνταγματικών θεσμών.

    ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ   και Ελληνική νομοθεσία 

  Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών όπως τροποποιήθηκε από τα Πρωτόκολλα υπ’αριθ. 11 και 14 συνοδευόμενη από το Πρόσθετο Πρωτόκολλο και το Πρωτόκολλο υπ’αριθ. 7 ενσωματώθηκε στο Ελληνικό Νομικό οικοδόμημα με τους

Η επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης έχει εκδώσει απο το 2010 κατευθυντήριες οδηγίες για φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη