Εισαγωγή
Η παρούσα εργασία διεξάχθηκε κατά τη διάρκεια της τρίμηνης πρακτικής άσκησης το έτος 2022 στον φορέα ‘ΓΟΝ.ΙΣ Φορέας Κοινωνικής Φροντίδας’, για του μήνες Σεπτέμβριο έως Δεκέμβριο του έτους 2022. Η εργασία προσεγγίζει την ενδοοικογενειακή βία, αναλύοντας εκτενώς τις μορφές, τα αίτια, τις συνέπειες και την αντιμετώπιση του φαινομένου.
Η δομή της αποτελείται από τέσσερα βασικά κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο, για την πλήρη κατανόηση του θέματος, γίνεται ανάλυση της έννοιας της βίας στο γενικό της πλαίσιο. Κατόπιν, κεντρικός άξονας του δευτέρου κεφαλαίου αποτελεί το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας, ενώ παράλληλα, γίνεται λόγος για τις βασικές έννοιες που την συναποτελούν. Στη συνέχεια, στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφονται τα αίτια και οι συνέπειες του φαινομένου, ενώ στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο προσεγγίζονται οι τρόποι αντιμετώπισης της ενδοοικογενειακής βίας. Τέλος, βασικός πυλώνας είναι η ανάδειξη του σύνθετου φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας που μαστίζει τις κοινωνίες.
Κεφάλαιο 1ο
Εννοιολογική προσέγγιση της Βίας
1.1 Η έννοια της Bίας
‘Βία είναι κάθε συμπεριφορά που έχει σκοπό να εξαναγκάσει, να κυριαρχήσει, να πληγώσει, και να απομονώσει ένα άτομο. Είναι κάθε μορφή εξουσίας που επιβάλλεται με σκοπό να διατηρήσει την κυριαρχία και τον έλεγχο, τόσο της σχέσης όσο και της συμπεριφοράς του θύματος.’ Μπορεί να οριστεί ως η εσκεμμένη, πραγματική, ή απειλούμενη χρήση εξουσίας και σωματικής δύναμης που έχει ως αποτέλεσμα τον τραυματισμό. (Κατωγυρίτη Ε., https://www.maxmag.gr/psychologia/via-ti-einai-kai-me-poies-morfes-emfanizetai/)
Η βία αποτελεί ένα εξαιρετικά σύνθετο κοινωνικό φαινόμενο, που με το πέρασμα των χρόνων, όχι μόνο δεν μειώνεται, αλλά επεκτείνεται όλο και περισσότερο σε κάθε μορφή της. Αποτελεί την πιο άγονη και επικίνδυνη μορφή επιθετικότητας. Δυστυχώς, δεν αποτελεί σύγχρονο φαινόμενο. Η ανθρώπινη ιστορία έχει αποδείξει ότι η βία παρουσιάζεται έντονα και με καθολικό τρόπο σε διάφορες μορφές και εκδηλώσεις συνοδευόμενη από φόβο και ανησυχία.
Στις ανθρώπινες σχέσεις, η βία κάνει την εμφάνισή της με σκοπό την εγκαθίδρυση και τη διατήρηση της εξουσίας του θύτη στο θύμα, δύο έννοιες που συνοδεύουν την βία αυτόματα με την ύπαρξή της. Αποτελεί πράξη που από την πρώτη στιγμή αφήνει, αν όχι σωματικά, σίγουρα ψυχικά τραύματα που η επούλωση τους χρειάζεται χρόνο. (Κατωγυρίτη Ε., https://www.maxmag.gr/psychologia/via-ti-einai-kai-me-poies-morfes-emfanizetai/). Σε συνδυασμό με τα ψυχικά τραύματα, η βία επηρεάζει σημαντικά, επίσης, την προσωπικότητα του θύματος και την συναισθηματική του ανάπτυξη. Δημιουργεί συναισθήματα άγχους, θλίψης, φόβου και μπορεί να οδηγήσει στην απομόνωση.
1.1 Μορφές Βίας
Η βία διακρίνεται σε μορφές στις οποίες περιλαμβάνεται η σωματική, η ψυχολογική, η σεξουαλική, και η λεκτική.
Όσον αφορά τη σωματική σκοπός της είναι η υποταγή του θύματος. Εκφράζεται είτε ως ένοπλη είτε ως άοπλη, μικρής, μεσαίας ή μεγάλης έντασης. Έχει ως αποτέλεσμα τον πόνο και τον εξευτελισμό του θύματος και μπορεί να αποτελέσει κίνδυνο ακόμα και για τη ζωή του. Περιλαμβάνει από ήπιες έως και άγριες σωματικές επιθέσεις και οι επιπτώσεις της, εκτός από τα εμφανή σημάδια που μπορεί να αφήσει, επιβαρύνει σοβαρά και την ψυχική και συναισθηματική υγεία του ατόμου.
Στη συνέχεια, η ψυχολογική βία αποτελείται από την χρήση απειλής που έχει ως σκοπό την πρόκληση φόβου. Στόχος του θύτη είναι η απόκτηση ελέγχου του θύματος. Είναι μια μορφή βίας αρκετά ύπουλη, είναι μια κατάσταση χειραγώγησης που φτάνει στο σημείο να αναγκάσει το θύμα να κάνει κάτι που δεν θέλει. (Κατωγυρίτη Ε., https://www.maxmag.gr/psychologia/via-ti-einai-kai-me-poies-morfes-emfanizetai/). ‘Επομένως, είναι κάθε συμπεριφορά που βλάπτει τη συναισθηματική και ψυχολογική ακεραιότητα ενός ατόμου, χωρίς απαραίτητα να εμπλέκεται σωματική βία’. Για τον εκφοβισμό, ο θύτης χρησιμοποιεί ως κύρια μέσα τον φόβο, την υποτίμηση και την ταπείνωση. Η ψυχολογική βία είναι εκείνη που συνοδεύει όλες τις υπόλοιπες, ωστόσο είναι εκείνη που αναγνωρίζεται πιο δύσκολα από όλες. Αυτό που χαρακτηρίζει τη συγκεκριμένη μορφή είναι η κατ’ επανάληψη συναισθηματική κακομεταχείριση.
Μία ακόμη μορφή βίας εξίσου σοβαρή με τις δύο προηγούμενες, είναι η σεξουαλική. Στη μορφή αυτή γίνεται λόγος για την επιβολή της σεξουαλικής πράξης ή κάποιων σεξουαλικών συμπεριφορών που πραγματοποιούνται ενάντια στη θέληση του θύματος. Διαπράττεται όταν ένα άτομο αναγκάζεται να συμμετέχει χωρίς τη συγκατάθεσή του, σε οποιαδήποτε σεξουαλική δραστηριότητα.
Τέλος, η μορφή της λεκτικής βίας είναι εκείνη που προϋπάρχει των αναφερθέντων μορφών. Πρόκειται για τη χρήση προφορικού ή/και γραπτού λόγου για την χειραγώγηση και τον έλεγχο ενός ατόμου. Το ζήτημα της λεκτικής βίας είναι ότι δεν αφήνει απτά σημάδια, αντίθετα πρόκειται για συναισθηματική και ψυχολογική κακοποίηση. Οι λεκτικές επιθέσεις διακρίνονται σε άμεσες και έμμεσες. Οι άμεσες είναι εκείνες οι επιθέσεις που έχουν σκοπό την υποτίμηση, την κριτική, και την απόρριψη του θύματος, πρόκειται δηλαδή για διάφορες εκφράσεις όπως η εξύβριση, οι προσβολές και οι απειλές. Όσον αφορά τις έμμεσες, είναι εκείνες που υπονοούν αυτά που λέγονται ευθέως στην άμεση. Μεταφέρουν ‘κρυφά μηνύματα’ με πλάγιο τρόπο όπως απειλές και προσβλητικούς χαρακτηρισμούς και στοχεύουν στην πρόκληση ενοχών του θύματος. (Θεοφάνους Λ.,https://www.paidiatros.com/prolipsi/oikogeneia/via-kakopiisi-oikogenia )
Κεφάλαιο 2ο
Το φαινόμενο της Ενδοοικογενειακής Βίας
2.1. Τί είναι η ενδοοικογενειακή Bία;
Η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί ένα φαινόμενο χρόνιο και ιδιαίτερα σύνθετο. Παρουσιάζεται σε όλα τα κοινωνικοοικονομικά στρώματα ανεξαιρέτως. Η βία στην οικογένεια συνιστά ‘μη φανερή βία’ με την έννοια ότι εντάσσεται στο ‘σκοτεινό αριθμό της εγκληματικότητας’ στο όνομα συχνά της διατήρησης της οικογενειακής συνοχής. (Πανούσης Γ., 1995, σελ.166) . Είναι αρκετά δύσκολο για ένα άτομο να καταγγείλει ένα περιστατικό ενδοοικογενειακής βίας, γι’ αυτό και οι περισσότεροι σιωπούν. Τα θύματα δείχνουν μεγάλη απροθυμία ενώ οι αρμόδιες αρχές και οι κοινωνικές υπηρεσίες δείχνουν μια επιφυλακτικότητα μέχρι να αποδειχθεί η βασιμότητα των ισχυρισμών του θύματος στη περίπτωση καταγγελίας. Αυτή, όμως, η ανάγκη απόκρυψης της πραγματικότητας συμβάλλει στον διαιωνισμό του προβλήματος και στην ολοένα και περισσότερη παθητικοποίηση των θυμάτων.
Πρόκειται, λοιπόν για ένα είδος μοτίβου καταχρηστικής συμπεριφοράς στο πλαίσιο της ερωτικής/συζυγικής ή οικογενειακής σχέσης, όπου ένα άτομο αποφασίζει να εξουσιάσει ένα άλλο προκαλώντας του φόβο και άγχος, με τη χρήση απειλών ή βιαιοπραγίας. Σημαντικό είναι να τονιστεί ότι στο πλαίσιο της ενδοοικογενειακής βίας, εμπλέκονται όλα τα είδη της βίας που αναφέρθηκαν στο πρώτο κεφάλαιο (σωματική, σεξουαλική, ψυχολογική, λεκτική) , άρα γίνεται λόγος τόσο για φυσικές σωματικές επιθέσεις όσο και ψυχολογικές βλαπτικές επιθέσεις όπως, η συναισθηματική κακομεταχείριση, η οικονομική αποστέρηση, η οικιακή αιχμαλωσία, ο εκφοβισμός, η σεξουαλική παρενόχληση ή οι απειλές άσκησης βίας. (Δημοπούλου Χ., 2006, σελ.1044).
Συγκεκριμένα, προς την κατεύθυνση διατύπωσης ορισμού της ενδοοικογενειακής βίας, το Συμβούλιο της Ευρώπης 11ης Μαΐου 2011, για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας ορίζει : ‘ο όρος ‘ενδοοικογενειακή βία’ σημαίνει όλες τις πράξεις φυσικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής ή οικονομικής βίας, οι οποίες συμβαίνουν εντός της οικογένειας ή της οικιακής ομάδας ή μεταξύ πρώην ή νυν συντρόφων, είτε ο αυτουργός διαμένει ή διέμενε στην ίδια κατοικία με το θύμα είτε όχι’. Ένας ακόμα ορισμός άξιος αναφοράς είναι αυτός που έχει δοθεί από την Ελληνική Αστυνομία με το νόμο 3500/2006 και ορίζει : ‘ως ενδοοικογενειακή βία, την τέλεση αξιόποινης πράξης σε βάρος μέλους της οικογένειας σύμφωνα με τα άρθρα 6, 7, 8 και 9 του νόμου αυτού και τα άρθρα 299 και 311 του Ποινικού Κώδικα’. (Ελληνική Αστυνομία Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη http://www.astynomia.gr/index.phpoption=ozo_content&perform=view&id=2030&Itemid=421&lang)
Η ενδοοικογενειακή βία μπορεί να αξιολογηθεί ως βία που ασκείται με πράξεις που ποικίλλουν ειδολογικά και ποιοτικά από άποψη βαρύτητας, και συνίσταται στην πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου,στη στέρηση ελευθερίας, στην προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας, στην προσβολή της τιμής κλπ., και όλα αυτά ως μέσα για την επιβολή και την κυριαρχία σε βάρος μέλους της οικογένειας. (Στεφανίδου Α., 2010, σελ.21).
Στη συνέχεια, για να κατανοηθεί πλήρως η έννοια της ενδοοικογενειακής βίας, κρίνεται απαραίτητο να αναλυθούν οι ορισμοί των εννοιών που την απαρτίζουν, όπως αυτός της οικογένειας, του θύματος της ενδοοικογενειακής βίας, οι σωματικές βλάβες που μπορεί να προκληθούν, η ψυχική κακοποίηση και οι πράξεις παράνομης βίας, απειλής και βιασμού.
2.1.1. Η οικογένεια
Η κεντρική έννοια στο πλαίσιο της οποίας εκτυλίσσεται η ενδοοικογενειακή βία είναι αυτή της οικογένειας. Είναι μία λέξη με πολλές διαφορετικές έννοιες, όμως αυτό που έχουν όλες ως κοινό σημείο είναι το γεγονός ότι τα μέλη που την απαρτίζουν είναι αυτά στα οποία μπορεί το άτομο να στηριχθεί. Αποτελεί τον πρωταρχικό κοινωνικό θεσμό στη ζωή ενός ανθρώπου. Είναι το πλαίσιο στο οποίο το άτομο μεγαλώνει, διαμορφώνεται, χτίζει την προσωπικότητά του και μαθαίνει τρόπους συμπεριφοράς. Στην υγιή μορφή της, η οικογένεια είναι ένα ασφαλές περιβάλλον μέσα στο οποίο το άτομο μαθαίνει να τοποθετεί όρια και να τα τηρεί. Κάθε άνθρωπος έχει την ανάγκη να νιώθει ότι ανήκει κάπου. Στο Ποινικό Δίκαιο, η οικογένεια συνιστά ένα βοηθητικό έννομο αγαθό και νοείται ως η αμοιβαία κοινωνική-νομική ιδιότητα των ανθρώπων να ανήκουν σε ένα ελάχιστο κοινωνικό πυρήνα. ( Μανωλεδάκη Ι., 1998, σελ.93)
Ο νόμος 3.500/2006 αφορά ακριβώς αυτή την έννοια, της οικογένειας. Για τον παρόντα νόμο θεωρείται :
α) ‘Οικογένεια ή κοινότητα που αποτελείται από συζύγους ή γονείς και συγγενείς πρώτου και δεύτερου βαθμού εξ αίματος ή εξ αγχιστείας και τα εξ υιοθεσίας τέκνα τους’.
β) ‘Στην οικογένεια περιλαμβάνονται, εφόσον συνοικούν, συγγενείς εξ αίματος ή εξ αγχιστείας μέχρι τέταρτου βαθμού και πρόσωπα των οποίων επίτροπος, δικαστικός παραστάτης ή ανάδοχος γονέας, έχει ορισθεί μέλος της οικογένειας, καθώς και κάθε ανήλικο πρόσωπο που συνοικεί στην οικογένεια’.
γ) ‘Οι διατάξεις του παρόντος νόμου εφαρμόζονται και στη μόνιμη σύντροφο του άνδρα ή στο μόνιμο σύντροφο της γυναίκας και στα τέκνα, κοινά ή ενός αυτών, εφόσον τα πρόσωπα αυτά συνοικούν, ως και στους τέως συζύγους’. ( Ν. 3500/2006, α. 1 & 2).
Επιπλέον, ‘οικείοι είναι οι συγγενείς εξ αίματος και εξ αγχιστείας σε ευθεία γραμμή, οι θετοί γονείς και τα θετά τέκνα, οι σύζυγοι, οι μνηστευμένοι, οι αδελφοί και οι σύζυγοι, καθώς και οι σύζυγοι και οι μνηστήρες των αδελφών καθώς και οι επίτροποι ή επιμελητές του υπαίτιου και όσοι βρίσκονται υπό την επιτροπεία ή την επιμέλεια του υπαίτιου’.
Με βάση τα παραπάνω, δράστης που ασκεί ενδοοικογενειακή βία είναι κάθε πιθανό πρόσωπο που περιλαμβάνει ο όρος ‘οικογένεια’ (σύζυγοι, γονείς, συγγενείς 1ου και 2ου βαθμού εξ αίματος ή εξ αγχιστείας). (Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού)
Συμπεραίνεται, πως είτε, από νομική είτε από κοινωνική άποψη, ο θεσμός της οικογένειας, ανεξαρτήτως δομής και περιεχομένου, είναι η πιο σημαντική κοινωνική ομάδα στην οποία ο άνθρωπος διαμορφώνεται και εξελίσσεται. Το μόνο που αλλάζει στη διαδικασία της εξέλιξης αυτής είναι υπό ποίες συνθήκες συμβαίνει.
2.1.2. Θύμα ενδοοικογενειακής βίας
Το άτομο που δέχεται την κακοποίηση, κυριεύεται από φόβο, ανησυχία και άγχος, και υπάρχει πιθανότητα στην αρχή, να μην έχει συνειδητοποιήσει τι ακριβώς συμβαίνει. Ο δράστης έχει σαν στόχο να εκφοβίσει το θύμα του ακολουθώντας μια στρατηγική κυριαρχίας, κερδίζοντας αρχικά την εμπιστοσύνη του και ύστερα προβαίνει σε πιο επιθετικές πράξεις ή σκληρότερες απειλές. ‘ Όταν μία απειλή γίνεται πιθανή, τότε μία απαίτηση γίνεται εξαναγκασμός’. (Παπαϊωάννου Γ., 2022, https://www.news4health.gr/ygeia/13010/giati-ta-thymata-endooikogeneiakis-vias-de-zitoyn-voitheia-tesseris-eidikoi-eksigoyn )
Το θύμα βιώνει αυτό που ονομάζουν οι ψυχολόγοι ‘κατάσταση πολιορκίας’. Όταν αφορά βία ανάμεσα σε ένα ζευγάρι, κάποιες φορές το θύμα επιλέγει να μείνει, καθώς θεωρεί τη φυγή περισσότερο επικίνδυνη, παρόλο που είναι η μόνη λύση. Ωστόσο, ακόμη κι όταν κατορθώσει να φύγει, ο δράστης πιθανά να προσπαθήσει να καταστρέψει το θύμα λόγω της εγκατάλειψής του.
Στο νόμο 3500/2006 ‘το θύμα ενδοοικογενειακής βίας’ ορίζεται ‘κάθε πρόσωπο σε βάρος του οποίου τελείται αξιόποινη πράξη κατά τα άρθρα 6, 7, 8 και 9 του νόμου, καθώς και το μέλος, στην οικογένεια του οποίου τελέσθηκε αξιόποινη πράξη ( κατά τα άρθρα 299 και 311 του Ποινικού Κώδικα, και ο ανήλικος ενώπιον του οποίου τελείται μία από τις αξιόποινες πράξεις της διάταξης αυτής’. Στην έννοια του θύματος εμπεριέχεται κάθε μέλος της οικογένειας σε βάρος του οποίου τελέστηκαν τα αδικήματα της σωματικής βλάβης (άρθρο 6), της παράνομης βίας (άρθρο 7 παρ.1), της απειλής (άρθρο 7 παρ.2), του βιασμού (άρθρο 8 παρ.1), της κατάχρησης σε ασέλγεια (άρθρο 8 παρ.2), της προσβολής της γενετήσιας αξιοπρέπειας (άρθρο 9), το πρόσωπο στην οικογένεια του οποίου τελέστηκε κάποιο από τα αδικήματα των άρθρων 299 (ανθρωποκτονία από πρόθεση) και 311 ( θανατηφόρα σωματική βλάβη) του Ποινικού Κώδικα, καθώς και ο ανήλικος, ενώπιον του οποίου τελείται η αξιόποινη πράξη. (Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού)
2.1.3. Σωματικές κακώσεις και βλάβες υγείας
Η σωματική βλάβη αποτελεί εμφανή και διακριτή επενέργεια στο σώμα και οι βλάβες υγείας προκαλούν διατάραξη στο εσωτερικό του οργανισμού και στις λειτουργίες του. Η πρώτη μπορεί να υπάρξει χωρίς απαραίτητα να δημιουργηθεί θέμα στο εσωτερικό του οργανισμού του θύματος, και το αντίθετο.
Η σωματική βλάβη κατηγοριοποιείται σε πέντε είδη τα οποία αναφέρονται και στον Ποινικό Κώδικα, στα άρθρα 309, 310 και 311 , διαβαθμιζόμενα ανάλογα με την βαρύτητά τους: α) η απλή σωματική βλάβη, β) η επικίνδυνη σωματική βλάβη, γ) η βαριά σωματική βλάβη (βαριά σκοπούμενη ή επιδιωκόμενη βλάβη), δ) θανατηφόρος σωματική βλάβη και ε) σωματική βλάβη εξ αμελείας.
Στην κατηγορία της απλής σωματικής βλάβης, είναι οι πράξεις που ναι μεν προκαλούν πόνο αλλά είναι στιγμιαίος (χαστούκι, ρίψη αντικειμένων, κούρεμα χωρίς τη συναίνεση του άλλου, τράβηγμα μαλλιών κ.α.). Η δεύτερη χαρακτηρίζεται από την επικινδυνότητα του τρόπου τέλεσης του εγκλήματος. Η επικινδυνότητα του τρόπου κρίνεται : από το μέσο που χρησιμοποιήθηκε στην πράξη, το μέρος του σώματος που επλήγη, η ένταση του χτυπήματος ο τόπος κ.α.
Στην τρίτη κατηγορία είναι η βαριά σωματική βλάβη στην οποία περιλαμβάνονται σοβαρές περιπτώσεις κακοποίησης όπου ο δράστης προβαίνει σε σωματικές επιθέσεις που μπορεί να φέρει το θύμα σε κατάσταση μόνιμης αναπηρίας ή ακρωτηριασμού ή να είναι αναγκαία η χειρουργική επέμβαση του θύματος. Η τέταρτη, όπως αναφέρει και η ονομασία της, είναι το έγκλημα κατά το οποίο ο δράστης προκαλεί το θάνατο στο θύμα του.
Τέλος, η πέμπτη κατηγορία, η σωματική βλάβη εξ αμελείας, πρόκειται για εκείνη κατά την οποία ο δράστης προκαλεί βλάβη χωρίς να το θέλει, ή δεν πρόλαβε να το αποφύγει. (Καμούζης Κ., https://kamouzis.gr/ta-idi-tis-somatikis-vlavis-kai-pos-ta-ksexorizoume/) Στον Ποινικό Κώδικα, η πρόκληση σωματικής βλάβης τιμωρείται ανάλογα με τη βαρύτητά της. Σύμφωνα με το άρθρο 308 του Ποινικού Κώδικα (Νόμος 4619/2019), ‘Όποιος προξενεί σε άλλον σωματική κάκωση ή βλάβη της υγείας του τιμωρείται με φυλάκιση έως δύο (2) έτη ή χρηματική ποινή. Αν η κάκωση ή βλάβη της υγείας που του προξένησε είναι εντελώς ελαφρά, τιμωρείται με χρηματική ποινή ή παροχή κοινωφελούς εργασίας.’ (Nέος Ποινικός Κώδικας, όπως κωδικοποιήθηκε με τον Ν. 4619/2019, με ημερομηνία ισχύος την 1η Ιουλίου 2019). (https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/n-4619-2019/arthro-308-poinikos-kodikas-nomos-4619-2019-somatiki, 2021). Στη συνέχεια, με βάση το άρθρο 310 του Ποινικού Κώδικα, ‘αν η πράξη του άρθρου 308είχε ως επακόλουθο τη βαριά σωματική βλάβη, επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον ενός (1) έτους’ και ‘όποιος προκαλεί σε άλλον βαριά σωματική βλάβη τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον δύο (2) ετών. Αv επιδίωκε την πρόκληση της βαριάς σωματικής βλάβης, τιμωρείται με κάθειρξη. (https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/n-4619-2019/arthro-310-poinikos-kodikas-nomos-4619-2019-varia, 2021) .
2.1.4. Πράξεις παράνομης βίας, απειλής και βιασμού
Οι πράξεις παράνομης βίας, απειλής και βιασμού είναι όροι που περιλαμβάνονται στον Ποινικό Κώδικα άρθρο 330 και διώκονται. ‘Όποιος χρησιμοποιώντας σωματική βία ή απειλή σωματικής βίας ή παράλειψης εξαναγκάζει άλλον σε πράξη, παράλειψη ή ανοχή, για τις οποίες ο παθών δεν έχει υποχρέωση, τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι δύο (2) έτη, ανεξάρτητα αν το απειλούμενο κακό στρέφεται εναντίον εκείνου που απειλείται ή κάποιου από τους οικείους του’. (https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/pk/arthro-330-poinikos-kodikas-paranomi,1951) .
Όσον αφορά την πράξη απειλής, πρόκειται για πρόκληση από τον δράστη σε άλλον, τρόμου ή ανησυχίας με την απειλή βίας ή άλλης βίας παράνομης πράξης ή παράλειψης. (άρθρο 333 του Ποινικού Κώδικα, Νόμος 4619/2019) (https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/n-4619-2019/arthro-333-poinikos-kodikas-nomos-4619-2019-apeili,2019).
Η πράξη βιασμού τελείται όταν ο δράστης με σωματική βία ή με απειλή, σπουδαίου και άμεσου κινδύνου εξαναγκάζει τον άλλον σε συνουσία ή σε άλλη ασελγή πράξη ή σε ανοχή της (άρθρο 336 παρ.1 του Ποινικού Κώδικα). Η πράξη διώκεται ποινικά και τιμωρείται με κάθειρξη τουλάχιστον δέκα (10) έτη. Μπορεί ωστόσο, να προκύψει και η προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας χωρίς να υπάρξει πράξη βιασμού. Πρόκειται για χειρονομίες γενετήσιου χαρακτήρα, με προτάσεις που αφορούν γενετήσιες πράξεις, με γενετήσιες πράξεις που τελούνται ενώπιον άλλου ή με επίδειξη των γεννητικών οργάνων, που προσβάλλουν την τιμή του άλλου βάναυσα, και τιμωρείται με φυλάκιση έως ένα (1) έτος ή χρηματική ποινή.
Με τις νέες διατάξεις του Νόμου 4619/2019, αν η πράξη της παρ.1 (εξαναγκασμός σε συνουσία), έγινε από δύο ή περισσότερους δράστες που ενεργούσαν από κοινού ή είχε ως συνέπεια το θάνατο του παθόντος ή αν ο παθών είναι ανήλικος, επιβάλλεται ισόβια κάθειρξη. (https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/n-4619-2019/arthro-336-poinikos-kodikas-nomos-4619-2019-viasmos, 2021).
2.2. Βία κατά του συντρόφου/συζύγου
Η βία μπορεί να στοχεύσει σε κάθε πρόσωπο, ανεξαρτήτως φύλου. Η συζυγική κακοποίηση εντάσσεται στο πλαίσιο της ενδοοικογενειακής βίας και αφορά τόσο το γυναικείο όσο και το ανδρικό φύλο. Δεν αποτελεί ένα απλό τυχαίο γεγονός αλλά είναι μία κατάσταση δυναμική.
Όσον αφορά την κακοποίηση κατά των γυναικών, είναι η μορφή για την οποία γίνεται περισσότερος λόγος. Τα περιστατικά καταγγελίας είναι περισσότερα σε σχέση με αυτά που έχουν καταγγείλει οι άνδρες. Υποστηρίζεται ότι:
1 στις 3 γυναίκες στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει υποστεί σωματική βία από τον σύντροφό της.
1 στις 2 γυναίκες έχει υποστεί ψυχολογική βία από τον σύντροφό της.
1 στις 8 έχει υποστεί οικονομική βία από τον σύντροφό της.
50 γυναίκες χάνουν την ζωή τους κάθε εβδομάδα εξαιτίας της ενδοοικογενειακής βίας στην ΕΕ.
[ Αποτελέσματα έρευνας του Οργανισμού EuropeanUnionAgencyForFundamentalRights, που διεξήχθη στο έτος 2014, σχετικά με τη βία κατά των γυναικών. Αφορούν προσωπικές συνεντεύξεις από 42.000 γυναίκες στα 28 κράτη-μέλη της ΕΕ, με μέσο όρο στο κάθε κράτος-μέλος 1.500 συνεντεύξεις. ] (European Union Agency For Fundamental Rights,https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-2014-vaw-survey-factsheet_el.pdf )
Επιπλέον, σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το 2019, στην εκδήλωση με θέμα ‘Έμφυλη Βία και τις Κοινωνικο-πολιτικές Πρακτικές. Η ακραία περίπτωση της «Γυναικοκτονίας»’, αναφέρθηκε ότι κάθε χρόνο χάνουν την ζωή τους 2.600 γυναίκες περίπου στην ΕΕ. (Κέντρο ερευνών για θέματα ισότητας https://www.kethi.gr/nea/i-bia-kata-ton-gynaikon-se-arithmoys-0, 2020).
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τα περισσότερα περιστατικά συντροφικής βίας που έχουν καταγραφεί είναι με θύματα που αφορούν το γυναικείο φύλο. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι δεν υφίστανται κακοποίηση οι άνδρες. Πολλοί είναι εκείνοι που δέχονται βία από τις συζύγους τους αλλά σιωπούν. Είναι μία κατάσταση που αντιμετωπίζεται ως «ταμπού» , ωστόσο, η βία κατά των ανδρών όχι μόνο υπάρχει αλλά έχει αυξηθεί και είναι αρκετοί εκείνοι που προσπαθούν να αναζητήσουν βοήθεια. Η ενδοοικογενειακή βία που υφίστανται οι άνδρες δεν αναγνωρίζεται και δεν εντοπίζεται εύκολα. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι το γεγονός ότι το ανδρικό φύλο στιγματίζεται και υπερισχύουν τα αισθήματα ντροπής και ενοχής. Οι άνδρες αισθάνονται ντροπή ώστε να καταγγείλουν ένα περιστατικό βίας και αυτό οφείλεται σε κοινωνικά στερεότυπα που απαιτούν από τον άνδρα να είναι «σκληρός» και να υιοθετεί μία συγκεκριμένη συμπεριφορά.
Οι λόγοι που έχουν συμβάλλει στο να είναι η ανδρική κακοποίηση μια απίθανη πραγματικότητα είναι:
Η ελάχιστη προβολή της ανδρικής κακοποίησης από τα ΜΜΕ.
Τα συμβάντα κακοποίησης που υφίστανται και έχουν καταγγελθεί είναι ελάχιστα γι’ αυτό και δεν υπάρχουν επαρκή στατιστικά στοιχεία που να το αποδεικνύουν.
Η ιδέα του άνδρα ως θύμα ενδοοικογενειακής βίας είναι αδιανόητη στους περισσότερους ανθρώπους, με αποτέλεσμα να είναι αρκετοί εκείνοι που δεν επιθυμούν να καταγγείλουν το περιστατικό βίας που έχουν υποστεί.
Σε μία έρευνα που δημοσιεύτηκε στο Journal of Interpersonal Violence το 1998 ανάμεσα σε άνδρες φοιτητές, δήλωσαν σε 90% ποσοστό ότι έχουν υποστεί τουλάχιστον μία μορφή λεκτικής ή άλλης συναισθηματικής κακοποίησης από την σύντροφό τους. (Catherine J. Simonelli & Kathleen M. Ingram, 1998, https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/088626098013006001?fbclid=IwAR26JrEPlHyqiFEJKD_VWpjZBXvABA3bn4QFzELrUhKnUK-Y1lQb9TduIkg)
Αποδεικνύεται, λοιπόν, και από τις δύο περιπτώσεις, ότι η βία δεν έχει φύλο, αφορά τόσο την γυναίκα σύζυγο όσο και τον άνδρα σύζυγο. Όλες οι μορφές βίας εντοπίζονται και στα δύο φύλα,αλλά στην περίπτωση των ανδρών, η ψυχολογική και η λεκτική υπερισχύουν της σωματικής και σεξουαλικής, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υφίστανται τις τελευταίες.
2.2.1 Ειδικότερες μορφές βίας κατά του συζύγου/σύντροφου
Α) Σωματική βία
Αποτελεί την πιο διαδεδομένη μορφή κακοποίησης. Περιλαμβάνει όσα αναφέρθηκαν στο προηγούμενο υποκεφάλαιο, δηλαδή πιο συγκεκριμένα, ένα απλό χαστούκι ή σπρώξιμο έως πρόκληση εγκαυμάτων, χτύπημα με γροθιά, χρήση όπλου, αναγκαστική λήψη φαρμάκων, ακρωτηριασμό, απόπειρα ανθρωποκτονίας και την ανθρωποκτονία. Τα σημάδια μπορεί να μην είναι πάντα εμφανή αλλά πέρα από την πρόκληση τραυμάτων στο θύμα, υπάρχει κι άλλου είδους κακοποίησης που ανήκει στη σωματική, όπως π.χ. στέρηση φαγητού.
Β) Ψυχολογική βία
Η ψυχολογική, συνοδεύει όλες τις μορφές κακοποίησης. Είναι η μορφή που δεν αφήνει εμφανή τραύματα στο σώμα, είναι ωστόσο ικανή, να προκαλέσει σοβαρά ψυχικά τραύματα. Ο θύτης στοχεύει στην αποδυνάμωση του θύματος, τον έλεγχο πάνω σε αυτό, καθώς και την κοινωνική του απομόνωση. Έτσι, το θύμα αναγκάζεται τις περισσότερες φορές να αποστασιοποιηθεί από φίλους, και συγγενείς, ακόμα και από τον εργασιακό χώρο και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.
Πολλές φορές, το θύμα όντας ανίσχυρο και φοβισμένο, υιοθετεί υποσύνειδητα μία στάση εξευμενισμού προς τον θύτη, ώστε εκείνος να είναι ευχαριστημένος και να αποφεύγεται με κάθε πιθανό τρόπο, η ψυχολογική κακομεταχείριση. Ασκείται, λοιπόν, ‘κρυφός συναισθηματικός έλεγχος’ από τον θύτη, δημιουργώντας στο θύμα άγχος και ενοχές για τις πράξεις και τις επιλογές του, κάνοντας τον πρώτο ισχυρότερο και χειριστικό.(Θεοδοσόπουλος N.,https://nasost.com/ta-simadia-tis-synaisthimatikis-kakopoihshs/ ).
Επίσης, στην ψυχολογική βία εμπεριέχεται και η οικονομική βία, με την απαγόρευση π.χ. της πρόσβασης στο οικογενειακό εισόδημα και κατά συνέπεια την πλήρη εξάρτηση του θύματος. Η λεκτική βία είναι, επίσης, είδος ψυχολογικής/ συναισθηματικής κακοποίησης και αφορά την απεύθυνση απειλητικών και εξυβριστικών φράσεων κατά του θύματος από τον θύτη, και τη συνολική προσβολή της προσωπικότητάς του (προσβολή τιμής και υπόληψης, εμφάνισης, γονεϊκού ρόλου κλπ.).
Γ) Σεξουαλική βία
Είναι προφανές ότι τα όρια της σεξουαλικής βίας μέσα στο ζευγάρι, στο γάμο και στην συμβίωση γενικότερα είναι δυσδιάκριτα. Μέχρι το 1970 δεν αναγνωριζόταν σε καμία χώρα ο βιασμός εντός γάμου ως ποινικό αδίκημα, διότι θεωρούνταν πως η συνεύρεση αποτελούσε συζυγική υποχρέωση και περιλαμβανόταν στην ικανοποίηση του/της συζύγου. Αποτέλεσμα της κατάστασης αυτής ήταν ότι τα ίδια τα θύματα δεν μπορούσαν να αναγνωρίσουν και να κατανοήσουν ότι η σεξουαλική βία δεν αποτελούσε συζυγικό καθήκον.
Έτσι, η συνειδητοποίηση ότι ο βιασμός εντός του ζευγαριού αποτελεί πράξη κακοποίησης και όχι εκδήλωση αγάπης, πάθους ή συζυγικό καθήκον, έγινε μέσω των γυναικείων οργανώσεων που ασχολήθηκαν με τα δικαιώματα των γυναικών και ασχολούνται μέχρι και σήμερα. Η ευαισθητοποίηση των γυναικών ήταν σημαντική ώστε να κατανοηθεί ότι η σεξουαλική κακοποίηση είναι μη αποδεκτή και πλήττει τα ανθρώπινα δικαιώματα. ( Μπίλα E.M., https://psychoedu.gr/sexualiki-via/ ).
Η σεξουαλική βία, λοιπόν, αποτελεί μια εγκληματική πράξη και πρέπει να διώκεται ποινικά. Εκτός της προσβολής της γενετήσιας ελευθερίας, την μετάδοση κάποιου σεξουαλικώς μεταδιδόμενου νοσήματος, μπορεί να προκληθούν σοβαρά σωματικά τραύματα ή είναι πιθανό, αν πρόκειται για μια γυναίκα θύμα, να εκτεθεί στον κίνδυνο μίας ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης.
Επιπλέον, σεξουαλική βία ασκείται όταν το άτομο εξαναγκάζεται σε σεξουαλική πράξη παρά την θέλησή του, αναφέρεται δηλαδή, στην βίαιη επιβολή σε συνουσία ή ανοχή άλλων ασελγών πράξεων που προσβάλλουν το θύμα και παραβιάζουν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης του. Σημαντικό είναι να σημειωθεί πως, όταν η σεξουαλική κακοποίηση συμβαίνει στο πλαίσιο του σπιτιού, που αποτελεί ένα μέρος μη ορατό, κάνει αυτομάτως αυτήν την πράξη να μην είναι εύκολα ομολογούμενη από το θύμα.
Δ) Δικαστική βία (ψευδείς κατηγορίες μεταξύ πρώην συζύγων)
Στην Ελλάδα παρατηρείται σε υψηλό ποσοστό η γονεϊκή αποξένωση ως απόρροιας της αποκλειστικής επιμέλειας που στην συντριπτική πλειονότητα δίδεται μόνο στον έναν γονέα (κυρίως στη μητέρα), και ο άλλος γονέας περιορίζεται σε ελάχιστες μέρες ή ώρες, ακόμη, επικοινωνίας το μήνα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται πρόσφορο έδαφος για γονεϊκή αποξένωση.
Η γονεϊκή αποξένωση προκύπτει, εκτός των άλλων περιπτώσεων, όταν ένας από τους δύο γονείς προσπαθεί να στρέψει ενάντια στον στοχοποιημένο γονέα τις αρχές. Αυτό μπορεί να συμβεί με ψευδείς κατηγορίες που αφορούν κυρίως σωματική (ενδοοικογενειακή) βία, ψυχολογική αλλά και σεξουαλική , με αναφερόμενο θύμα όχι μόνο τον/την πρώην σύντροφο, αλλά και το παιδί. Στο 81% των περιπτώσεων, ένας δικηγόρος συμμετέχει στις ψευδείς κατηγορίες άμεσα ή έμμεσα, κάτι που εγείρει δεοντολογικά θέματα όσον αφορά την άσκηση του δικηγορικού επαγγέλματος. (Καπερώνη Μ., 2021, https://www.cnn.gr/focus/story/263737/goniki-apoxenosi-kai-pseydeis-katigories).
Είναι αρκετά σημαντικό να σημειωθεί ότι στις ψευδείς κατηγορίες συμμετέχει και το περιβάλλον του αποξενωτή, δημιουργώντας ένα κλίμα θυμού και αποκλεισμού απέναντι στον αποξενωμένο γονέα. Η διαδικασία αυτή, καθιστά τον αποξενωμένο γονέα σε επισκέπτη του παιδιού, περιοριζόμενο συνήθως σε λίγες διανυκτερεύσεις το μήνα και μη έχοντας λόγο σε σημαντικά θέματα που αφορούν την ανατροφή του ή ακόμη και τον τόπο κατοικίας του. (https://www.lawspot.gr/nomika-nea/goniki-apoxenosi-kai-pseydeis-katigories-diadiktyaki-meleti-vasei-erotimatologioy)
Στον αντίποδα, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι γίνονται προσπάθειες των αποξενωμένων γονέων για επικοινωνία με τα παιδιά τους, ύστερα από δικαστικές αποφάσεις που την περιορίζουν. Ακόμη και η ελάχιστη αυτή επικοινωνία που έχουν, καταλήγει στο να μην υπάρχει καθόλου, καθώς ο αποξενωτής παραβιάζει την δικαστική απόφαση μη δίνοντας το παιδί στον άλλον γονέα στις ημέρες ή στις ώρες που του αναλογούν. (Στο ΓΟΝ.ΙΣ, αρκετά μέλη παλεύουν για την επικοινωνία, παρόλη την αντίσταση του αποξενωτή γονέα, καταλήγοντας πολλές φορές στο να καλούν την αστυνομία χωρίς ωστόσο να αποφέρει κάποιο αποτέλεσμα). Στοιχεία της ΓΑΔΑ απο το 2013 - 2022 αποδεικνύουν την εκρηκτική αύξηση των παραβιάσεων Δικαστικών αποφάσεων επικοινωνίας γεγονός που δείχνει ότι το φαινόμενο αποτελεί ένα δυναμικά εξελισσόμενο κοινωνικό πρόβλημα με βαθύτερες ρίζες και παθογένειες.
2.3. Βία κατά του παιδιού
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ‘η κακοποίηση ή κακομεταχείριση των παιδιών περιλαμβάνει όλες τις μορφές σωματικής ή συναισθηματικής κακής μεταχείρισης, σεξουαλικής παραβίασης, παραμέλησης ή παραμελημένης φροντίδας ή εκμετάλλευσης για εμπορικούς ή άλλους σκοπούς, η οποία καταλήγει σε συγκεκριμένη ή εν δυνάμει βλάβη που αφορά τη ζωή, την ανάπτυξη και την αξιοπρέπεια του παιδιού, στο πλαίσιο μίας σχέσης ευθύνης, εμπιστοσύνης και δύναμης’. (WHO, 1999, σελ.15).
Τα παιδιά μπορεί να είναι θύματα κακοποίησης αλλά μπορεί να είναι και μάρτυρες περιστατικών κακοποίησης, κάτι που ‘κοστίζει’ εξίσου την ψυχική τους υγεία. Το βίωμα της βίας στην παιδική ηλικία, τις περισσότερες φορές, έχει συνέπειες σε όλη την υπόλοιπη ζωή του παιδιού, δημιουργώντας ψυχικά τραύματα που έχουν σωρευτική επίδραση στον ψυχισμό του.
Για ένα παιδί είναι δύσκολο να διαχωρίσει από την αρχή την αγάπη από την βία, σίγουρα όμως εκλαμβάνει την καταστροφική επιρροή της δεύτερης. Είτε είναι ψυχικός είτε σωματικός ο πόνος που δέχεται ένα παιδί, την ίδια στιγμή που βιώνει φόβο, πόνο, ανησυχία, ταυτόχρονα γεννιέται η ανάγκη για αίσθημα ανακούφισης απο τον γονέα που οφείλει να είναι ο φροντιστής του, αυτός που του παρέχει αγάπη και υποστήριξη. ( Μαξούρη A., 2021, https://www.news4health.gr/ygeia/11775/afta-symvainoun-otan-to-paidi-vlepei-tin-agapi-kai-ti-via-sto-idio-prosopo).
Ο κλινικός ψυχολόγος, παιδοψυχολόγος και συστημικός ψυχοθεραπευτής, Χρήστος Κοροβίλας, αναφέρει πως ‘όταν ένας γονέας προκαλεί πόνο σε ένα παιδί (σωματικό ή ψυχικό), τότε δημιουργείται κάτι που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως συναισθηματικός κόμπος’. Στη συνέχεια προσθέτει ότι ‘ ενεργοποιούνται δύο διαφορετικά κέντρα στον εγκέφαλο, το ένα είναι το σύστημα του συναισθηματικού δεσμού, της ανάγκης για φροντίδα και αγάπη και το άλλο είναι το σύστημα του πόνου και του φόβου.’ Επίσης τόνισε ότι ‘Όταν αυτό γίνεται εκτεταμένα, μπαίνουν οι βάσεις για να δημιουργηθεί αυτό που ονομάζουμε ‘αποδιοργανωμένος, συναισθηματικός δεσμός’ σε ένα παιδί, το οποίο είναι προγνωστικός παράγοντας για την εμφάνιση ψυχοπαθολογίας στην ενήλικη ζωή του’.( Μαξούρη A., 2021, https://www.news4health.gr/ygeia/11775/afta-symvainoun-otan-to-paidi-vlepei-tin-agapi-kai-ti-via-sto-idio-prosopo ).
2.3.1 Ειδικότερες μορφές βίας κατά του παιδιού
Α) Σωματική βία
Η κακοποίηση των παιδιών έχει χαρακτηριστεί ως ένα ‘υπόγειο κοινωνικό φαινόμενο’ λόγω της υποδιάγνωσής του. 1 στα 2 παιδιά στην Ελλάδα, ηλικίας 11 έως 16 ετών, έχει πέσει θύμα σωματικής βίας από την οικογένεια ή από τον φροντιστή του. Στην συντριπτική πλειονότητα τα περιστατικά κακοποίησης παιδιών δεν αναφέρονται (90%). Σύμφωνα με στοιχεία που δόθηκαν στην δημοσιότητα, η καθηγήτρια Παιδιατρικής-Λοιμωξιολογίας, διευθύντρια της Β’ Παιδιατρικής Κλινικής του ΕΚΠΑ, Μαρίζα Τσολιά, η Επίκουρη καθηγήτρια Παιδιατρικής ΕΚΠΑ Αλεξάνδρα Σολδάτου, η πρόεδρος της ‘Ελίζα’ Μαρίνα Καρέλλα και η διοικητική διευθύντριά της, Αφροδίτη Στάθη, το 50% της ηλικίας 11 έως 16 ετών έχει πέσει θύμα τουλάχιστον μίας εμπειρίας σωματικής βίας, ενώ υπάρχουν έρευνες που ανεβάζουν το ποσοστό στο 76%. (Μπουλούτζα Π.,2017, https://www.kathimerini.gr/society/911954/i-via-kata-paidion-aposiopatai/ ).
Επιπλέον, άξια αναφοράς είναι η έρευνα που διεξήχθη στο Νοσοκομείο Παίδων ‘Π. και Α.Κυριακού’, στο πλαίσιο της οποίας μελετήθηκαν 161 φάκελοι παιδιών και κατέδειξαν ότι η μέση ηλικία των παιδιών με πιθανή σωματική κακοποίηση είναι 7,7 έτη και ο μέσος όρος παραμονής στο νοσοκομείο είναι οι 26 ημέρες. Από τα 161 περιστατικά, τα 67 αφορούσαν εγκαύματα.
Στη συνέχεια, θα αναφερθούν σύνδρομα παιδικής σωματικής κακοποίησης που συμβαίνουν κυρίως εντός του οικογενειακού πλαισίου.
1) Σύνδρομο Munchausen
Η ονομασία του συνδρόμου Munchausen προέρχεται απο έναν βαρόνο Γερμανό συγγραφέα, τον Baron von Munchausen (ο οποίος αποτελούσε πρωταγωνιστής στο βιβλίο του Ροδόλφου Ράσπε, το 1785, όπου ο βαρώνος διηγείται τα υποτιθέμενα κατορθώματά του στον ρωσοτουρκικό πόλεμο (1768-1774), για να προκαλέσει τον θαυμασμό των υπολοίπων). Σαν όρος,ωστόσο,εισήχθη για πρώτη φορά από τον Richard Asher στο Lancet στην Αγγλία, για να περιγράψει ασθενείς που αναζητούσαν εισαγωγή στα νοσοκομεία με εμφανείς οξείες ασθένειες και δραματικό ιατρικό ιστορικό.
Το σύνδρομο Munchausen (νοσηρή γονεϊκή αγάπη), αποτελεί μια κλινική διαταραχή κατά την διάρκεια της οποίας το άτομο προκαλεί ή επινοεί ασθένειες στον εαυτό του. Ο σκοπός του ατόμου προέρχεται απο μία εσωτερική ανάγκη να ‘τραβάει’ την προσοχή και τον οίκτο άλλων ανθρώπων. Σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι κάποιος με σύνδρομο Munchausen έχει μελετήσει τα συμπτώματα που θέλει να υποκριθεί και με τον τρόπο αυτό, επιθυμεί να πετύχει τον στόχο να πείσει τον περίγυρο του για την κλινική του κατάσταση.
Πέρα από το σύνδρομο αυτό, υπάρχει και το σύνδρομο ‘Munchausen δια αντιπροσώπου’,στο οποίο ένας φροντιστής προκαλεί μια ασθένεια ή έναν τραυματισμό με τεχνητό τρόπο σε ένα άτομο, όπως αυτό μπορεί να προκληθεί από έναν γονέα/φροντιστή στο παιδί του. Έτσι,λοιπόν, το σύνδρομο αυτό μπορεί να θεωρηθεί μία μορφή κακοποίησης παιδιού και μάλιστα η συγκεκριμένη διαταραχή αποτελεί σε αρκετές περιπτώσεις δολοφονική απόπειρα. Στη διαδικασία της πρόκλησης μίας ασθένειας, ο γονέας/φροντιστής εισάγει στον οργανισμό του παιδιού ουσίες (με σκοπό την δηλητηρίαση) ή χρησιμοποιεί κάποιες πρακτικές και στη συνέχεια αναζητά βοήθεια από τις μονάδες υγείας. Έχει παρατηρηθεί πως το σύνδρομο αυτό αφορά κυρίως μητέρες στο 75%, ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι στη διαδικασία δεν εμπλέκονται και άλλα μέλη της οικογένειας ως ‘ηθικοί αυτουργοί’. (Οικονομάκου Μ., 2019, https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxikis-ygeias/psyxotherapeia/gia-eidikoys/7055-nosiri-goneiki-agapi-to-syndromo-minxaouzen-dia-antiprosopou.html ).
Με βάση το DSM-5 (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών) το συγκεκριμένο σύνδρομο αναφέρεται, ως πρόκληση ή επινόηση νόσου από τον γονέα. Τα διαγνωστικά κριτήρια του DSM-5 για το σύνδρομο Munchausen είναι :
εσκεμμένη πρόκληση ή υπόκριση σωματικών ή ψυχολογικών σημείων ή συμπτωμάτων σε άλλο άτομο το οποίο βρίσκεται υπό την φροντίδα του δράστη
το κίνητρο για την συμπεριφορά του δράστη είναι να υιοθετήσει τον ρόλο του αρρώστου δια αντιπροσώπου
απουσία εξωτερικών κινήτρων για την συμπεριφορά
η συμπεριφορά δεν δικαιολογείται από καμία άλλη ψυχική διαταραχή
https://www.theravive.com/therapedia/factitious-disorder-dsm--5-300.19-(f68.10) ).
2) Σύνδρομο ανατάραξης μωρού (Shaken baby syndrome)
Το σύνδρομο ανατάραξης μωρού αποτελεί μια σοβαρή και ιδιαίτερη μορφή κακοποίησης που προκαλείται σε βρέφος. Συμβαίνει όταν ένας γονέας/φροντιστής κουνάει από θυμό ή απογοήτευση το μωρό, συχνά επειδή το μωρό δεν σταματά να κλαίει.
Ο λόγος που είναι εύκολο να τραυματιστεί ένα βρέφος ύστερα από ιδιαίτερα έντονες κινήσεις, είναι διότι τα μωρά έχουν αδύναμους μύες στο λαιμό με αποτέλεσμα να μην μπορούν να υποστηρίξουν το αναλογικά μεγάλο κεφάλι τους. Οι βλάβες που μπορεί να προκληθούν είναι σοβαρές και σε μερικές περιπτώσεις θανατηφόρες, αυξάνοντας τις πιθανότητες των τελευταίων εάν προσκρούσει βίαια σε κάποια επιφάνεια. Οι βλάβες που μπορεί να προκληθούν είναι:
Υποσκληρίδιο αιμάτωμα (συλλογή αίματος μεταξύ της επιφάνειας του εγκεφάλου και της σκληρής μήνιγγας που αποτελεί την εξωτερική μεμβράνη που περιβάλλει τον εγκέφαλο).
Άμεσο τραύμα στην ίδια την εγκεφαλική ουσία. Αυτό προκαλείται όταν ο εγκέφαλος προσκρούει στις εσωτερικές επιφάνειες του κρανίου.
Θλάση της εγκεφαλικής ουσίας τόσο στον φλοιό όσο και σε βαθύτερες στιβάδες.
Εάν το παιδί σταματήσει να αναπνέει κατά την διάρκεια του κουνήματος τότε η έλλειψη οξυγόνου μπορεί να προκαλέσει περαιτέρω εγκεφαλικές βλάβες.
Τα συμπτώματα που παρουσιάζει το βρέφος στο σύνδρομο αυτό ποικίλλουν ανάλογα με το τραύμα που έχει υποστεί:
Υπνηλία
Κώμα
Σπασμοί
Διασταλμένες κόρες που δεν ανταποκρίνονται στο φως
Μειωμένη όρεξη
Εμετός
Ανωμαλία στην αναπνοή κλπ.
Παρόλα αυτά, το σύνδρομο ανατάραξης μωρού είναι κάτι που μπορεί να προληφθεί. Ο γονέας/ φροντιστής οφείλει να διατηρεί την ψυχραιμία του όταν το βρέφος κλαίει και είναι ανήσυχο, στην περίπτωση,όμως, που δεν μπορεί να διατηρήσει την ψυχραιμία που απαιτείται, μπορεί να ζητήσει βοήθεια για ψυχολογική υποστήριξη ή να συμβουλευτεί τον παιδίατρο του μωρού. ( Δρ. Χατζηπαναγής A., https://www.paidiatros.com/neogennito-vrefos/ygeia/syndromo-anataraxis-morou).
3)Σύνδρομο αμέτοχου θεατή
Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή του κεφαλαίου, βία κατά του παιδιού δεν είναι μόνο αυτή που δέχεται αλλά και αυτή στην οποία γίνεται μάρτυρας, παρατηρητής, ένας ‘αμέτοχος θεατής’.
Το οικογενειακό περιβάλλον διαδραματίζει το σημαντικότερο ρόλο στην ζωή ενός παιδιού, είναι το περιβάλλον μέσα στο οποίο νιώθει ασφάλεια, θαλπωρή και στήριξη. Όταν όμως η εικόνα που έχουν διαμορφώσει αρχίζει να κλονίζεται, τη θέση της ασφάλειας και της εμπιστοσύνης παίρνει η αστάθεια και η ανισορροπία που ενδεχομένως να οδηγήσουν σε σοβαρά προβλήματα, ακόμα και κατά την ενήλικη ζωή του παιδιού.
Οι συγκρούσεις ανάμεσα στους γονείς, η βίαιη συμπεριφορά, η χρήση άσχημης γλώσσας, οι φωνές, οι υστερίες κλπ., ωθούν τα παιδιά να υιοθετήσουν προβληματικές συμπεριφορές, να δημιουργηθούν διαταραχές άγχους ακόμα και κατάθλιψη. Μια λειτουργική συζυγική σχέση ανάμεσα στους δύο γονείς, δημιουργεί αίσθημα εμπιστοσύνης, το αντίθετο όμως προκαλεί ανασφάλεια και προβλήματα σε ότι αφορά την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού.
Το σύνδρομο, λοιπόν, του αμέτοχου θεατή, ορίζει την έκθεση του παιδιού για μακρό χρονικό διάστημα, σε διάφορες μορφές ενδοοικογενειακής βίας. Ως μιας από τις χαρακτηριστικές μορφές του ‘αμέτοχου θεατή’, είναι η λεκτική βία και κυρίως ανάμεσα στους δύο γονείς/συζύγους. Επίσης, από την στιγμή που το παιδί δεν γίνεται θύμα αυτής καθαυτής της κακοποίησης, τότε γίνεται λόγος για ‘δευτερογενής θυματοποίηση’. Στην περίπτωση της δευτερογενούς θυματοποίησης, το παιδί κατακλύζεται απο πλήθος συναισθημάτων κυρίως φόβου, απειλής, τρόμου και άγχους καθώς βρίσκεται αντιμέτωπο με την βία, λεκτική ή μη, που ασκείται από τον ένα γονέα στον άλλον. Η επώδυνη εμπειρία της παρατήρησης βίαιης συμπεριφοράς μεταξύ προσώπων αναφοράς για το παιδί, ενδεχομένως να του προκαλέσει εκδηλώσεις ανησυχίας, αϋπνία και εφιάλτες. (Υψηλάντη Σ., 2017, http://workwithcolor.gr/to-syndromo-tou-ametoxou-theati-kai-oi-epiptoseis-tou-ston-psyxismo-tou-pediou/ ).
Β) Σεξουαλική κακοποίηση
Σεξουαλική κακοποίηση θεωρείται οποιαδήποτε αλληλεπίδραση μεταξύ ενός παιδιού και ενός ενήλικα κατά την οποία το παιδί χρησιμοποιείται για την σεξουαλική διέγερση ή και την ικανοποίηση του δράστη παρά την θέλησή του.
Στην συγκεκριμένη μορφή κακοποίησης, περιλαμβάνονται συμπεριφορές με ή χωρίς επαφή, απρεπή αγγίγματα, θωπείες, ασελγείς πράξεις, ηδονοβλεψία μέχρι και βιασμό. Στο πλαίσιο αυτό, συμπεριλαμβάνεται,επίσης, και η παιδική πορνογραφία. Στην περίπτωση που η σεξουαλική βία διαπράττεται από ένα μέλος του οικογενειακού περιβάλλοντος, η φανέρωση του περιστατικού είναι εξαιρετικά δύσκολη, διότι ο δράστης πέρα από το γεγονός ότι είναι οικείο πρόσωπο, εκμεταλλεύεται την εμπιστοσύνη και την απειρία του παιδιού, με αποτέλεσμα το παιδί να μην κατανοεί την σοβαρότητα της πράξης και αντιθέτως να το εκλαμβάνει σαν μία εκδήλωση αγάπης.
Να σημειωθεί ότι, η σεξουαλική κακοποίηση συμβαίνει τόσο σε κορίτσια όσο και σε αγόρια και τα τραύματα που μπορεί να προκληθούν ποικίλλουν ανάλογα με την βαρύτητά τους. Μπορεί να είναι σωματικά, από απλά τραύματα μέχρι και ανάγκη για ιατρική περίθαλψη, και ψυχολογικά τα οποία έχουν σωρευτική επίδραση και είναι χρόνια. Μπορεί, ακόμη, ένα παιδί να δέχεται απειλές ώστε να μην αντιδράσει και αποκαλύψει την κακοποίηση, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για θύτη μέλος της οικογένειας, με σκοπό να μην διαταραχθεί η οικογενειακή συνοχή.
Γ) Ψυχολογική/Συναισθηματική βία
Η ψυχολογική βία αναφέρεται στο σύνολο των συμπεριφορών από έναν άνθρωπο σε έναν άλλον και συγκεκριμένα αναφέρεται στο σύνολο συμπεριφορών ενός γονέα στο παιδί του ή άλλων μελών της οικογένειας που συμμετέχουν στην ανατροφή του.
Η ψυχολογική βία δεν αφήνει ορατά σημάδια κακοποίησης, όπως συμβαίνει στην σωματική ή στην σεξουαλική, ωστόσο, έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο διότι επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την προσωπικότητα και την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα ψυχολογικής κακοποίησης απέναντι στα παιδιά, αξίζει να επισημανθούν:
Η τιμωρία χωρίς να υπάρχει κάποια λογική εξήγηση
Οι διαπληκτισμοί ανάμεσα στους δύο γονείς ενώπιον του παιδιού
Η γελοιοποίηση, η συμπεριφορά απαξίωσης και η περιφρόνηση
Η απομόνωση
Η απαγόρευση επικοινωνίας με έναν γονέα στην περίπτωση διαζυγίου
Τα αρνητικά σχόλια και οι ταπεινωτικές απειλές
Η στέρηση τροφής
Η παραμέληση αναγκών του παιδιού
Το παιδί που δέχεται ψυχολογική κακοποίηση, αισθάνεται ανάξιο και στερημένο από αγάπη και φροντίδα. Σε μικρότερες ηλικίες, δεν είναι εύκολο να κατανοήσει τι πραγματικά συμβαίνει, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν αισθάνεται το άγχος, την ανησυχία και τον φόβο για τους γονείς του. Επιπλέον, η αυτοεκτίμηση είναι ιδιαίτερα χαμηλή και σε παιδιά μεγαλύτερων ηλικιών, υπάρχει κίνδυνος να οδηγηθούν στη χρήση οινοπνευματωδών ή τοξικών ουσιών λόγω της κατάστασης που βιώνουν. (Κόντζηλα Μ.,https://www.paidiatriki.gr/h_cuxologiki_bia_sta_paidia_/ ).
Δ) Παραμέληση
Η γονεϊκή παραμέληση ορίζεται ως ‘η μη παροχή φροντίδας και επιτήρησης σε ένα παιδί και η ανεπαρκής συναισθηματική φροντίδα’. Παραμελημένο μπορεί να θεωρηθεί ένα παιδί όταν η σωματική, νοητική ή συναισθηματική του κατάσταση και η γενικότερη ανάπτυξή του, κινδυνεύει να διαταραχθεί από την άρνηση του γονέα να προσφέρει την απαραίτητη φροντίδα που χρειάζεται. Στο πλαίσιο της απαραίτητης φροντίδας και της κάλυψης των αναγκών ενός παιδιού, είναι η προσφορά αγάπης, στοργής και στήριξης, η στέγη, η μόρφωση, η ένδυση και η ιατρική περίθαλψη.
Τα σημάδια παραμέλησης ενός παιδιού μπορούν να εντοπιστούν από τα ρούχα του, την υγιεινή του και τις γενικότερες πράξεις του. Όσον αφορά την ένδυση, οι γονείς που παραμελούν το παιδί τους, συνήθως του φορούν ρούχα που είναι βρώμικα ή φθαρμένα ή ακατάλληλα σε σχέση με τις καιρικές συνθήκες. Σε συνδυασμό με την ένδυση, η έλλειψη υγιεινής είναι ένα ακόμα στοιχείο παραμέλησης, καθώς το παιδί στην περίπτωση αυτή πολλές φορές δεν είναι καθαρό και συνήθως αρνείται τα αντικείμενα που σχετίζονται με την καθαριότητα. Η έλλειψη φαγητού και η γενικότερη η ελλιπής σε θρεπτικά στοιχεία διατροφή αποτελεί ένδειξη γονεϊκής παραμέλησης. ( Χιουρέα Ρ., http://www.chiourea.gr/2016/03/blog-post_5.html ).
Άλλες καταστάσεις στις οποίες εντοπίζεται η παραμέληση του παιδιού είναι οι τραυματισμοί, που αποτελούν αποτέλεσμα απουσίας επίβλεψης των γονέων,για τους οποίους η ιατρική φροντίδα έχει καθυστερήσει ή αποφευχθεί. Επίσης, στην συμπεριφορά του παιδιού μπορεί να παρατηρηθεί απώλεια συγκέντρωσης, περισσότερη κούραση, τάση για εμπλοκή σε παραβατικές συμπεριφορές, μειωμένα επίπεδα συναισθήματος κλπ.
Σύμφωνα με το άρθρο 360 του Ποινικού Κώδικα (Νόμος 4919/2019), παραμέληση ανηλίκου σημαίνει όταν:
Όποιος, ενώ έχει υποχρέωση εποπτείας ανηλίκου παραλείπει να τον παρεμποδίσει από την τέλεση αξιόποινης πράξης, τιμωρείται με φυλάκιση έως ένα (1) έτος, αν δεν συντρέχει περίπτωση να τιμωρηθεί αυστηρότερα με άλλη διάταξη.
Αν ο υπαίτιος της παράλειψης είναι πρόσωπο που έχει την επιμέλεια του ανηλίκου και ιδίως γονέας ή επίτροπος υπό την υπεύθυνη επιμέλεια του οποίου έχει τεθεί ο ανήλικος σύμφωνα με τα άρθρα 122 και 123, επιβάλλεται φυλάκιση έως δύο (2) έτη. (https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/n-4619-2019/arthro-360-poinikos-kodikas-nomos-4619-2019-paramelisi,2021).
.... Συνεχίζεται στο μέρος Β¨ ... δείτε πατώντας εδώ
